İran'dan bir porte; Mirza Malkum Han kimdir?
Ermeni asıllı İran Devlet adamı Mirza Yakup İsfahani’nin oğlu olan Mirza Malkum Han 1833 yılında İsfahan’ın Culfa kasabasında dünyaya gelmiştir. Eğitimine Culfa’da başlayan Mirza Malkum Han daha 10 yaşındayken Paris’te bir Ermeni okuluna devam etmeye başlamıştır.
Bu okulda eğitimini tamamladıktan sonra Paris Politeknik Okuluna başlamıştır. Fransa’da eğitimini tamamlayınca 1850 yılında ülkesine dönen Mirza Malkum, devlet kademelerinde çeşitli görevlerde bulunmuştur. Tahran’daki Dârü’l-Fünûnda Hendese, Logaritma ve Coğrafya dersleri anlatan Avusturyalı, Fransız ve İngiliz hocaların derslerinde tercümanlık yapmıştır. Burada çalıştığı zaman zarfında Avrupa’dan getirdiği telgraf aletleri ile saray ve Dârü’l-Fünûn arasında İran’ın ilk telgraf hattını kurmuştur. Bu girişim ile Nasreddin Şah’ın takdirini kazanınca İran’da ilk Feramuş-hâne (فراموشخانه) teşkilatını kurmuştur. Daha sonra Nasreddin Şah, masonların faaliyetlerinden çekindiği için 1861 yılında burayı kapatmıştır. Bu olay üzerine Bağdat’a sürgüne gönderilen Mirza Malkum Han, kendisi gibi masonluk teşkilatına mensup olan Mirza Hüseyin Han’ın elçiliği döneminde İstanbul’a gelerek, burada Osmanlı aydınlarıyla ilişkiler kurmuştur. Bu aydınlarla Arap alfabesinin Osmanlı Devleti ve İran’da kaldırılmasına dair çeşitli görüşmeleri olmuştur. Mirza Malkum Han, İstanbul’da kaldığı zaman içerisinde Osmanlı tebaasına geçmiş ve Ermeni cemaatine mensup olan Arakil Bey’in kızı Haniret ile Ayastefanos Kilisesinde evlenmiştir. Bu evlilikten iki kızı ve bir oğlu olmuş; kızları gelecekte Hıristiyan olurken oğlu Müslümanlık inancına bağlı kalmıştır.
İran’a 1871’de dönüp sadrazamlık makamına gelen Mirza Hüseyin Han, Mirza Malkum Han’ı İran’a davet etmiş ve onu kendisine müsteşar yapmıştır. Herat Kuşatması (1856) sonrasında İngiltere ile kesilen ilişkileri tekrar kurmak için İngiltere-İran arasında Paris’te düzenlenen Paris Konferansına katılan İran heyetinin tercümanlığını yapmıştır. İngiltere tarafından düzenlenen bu konferansta İran’ın Herat’tan uzak durmasını yol açması ve bölgeyi İngiltere’ye bırakan anlaşmada önemli rol bir oynamasıyla İngilizlerin dikkatini çekmiştir.
Nasreddin Şah, Avrupa seyahati için hazırlık yapılması için Mirza Malkum Han’ı 1873 yılında özel elçi olarak Londra’ya göndermiş ve buradaki özel elçilik görevi 1878 yılına kadar devam etmiştir. Ancak Mirza Malkum Han, İran delegesi olarak katıldığı Berlin Kongresinde göstermiş olduğu üstün başarılar neticesinde 1878 ‘de Londra Büyükelçiliği rütbesi verilmiştir. Mirza Malkum Han, Büyükelçilik görevi boyunca İngiltere’nin İran’da kazanmış olduğu kazançlı imtiyazlarda önemli roller üstlenmiştir. Bu olaylardan sonra Nasreddin Şah’ın saltanatı devam ettiği müddetçe İran’a gelmemiştir. Ancak 1898’de Nasreddin Şah’ın ölümü üzerine yerine geçen Muzafferüddin Şah’a kendisini affettirerek İran’a dönen Mirza Malkum Han, aynı yıl içerisinde Roma elçisi olarak İtalya’ya gönderilmiş ve bu görevi sırasında 1908’de İsviçre’de ölmüştür.
19. yüzyıldaki İran modernleşmesinin önemli şahsiyetlerden birisi olan Mirza Malkum Han’ın dikkat çekici yönleri arasında yabancı devletlerle iyi ilişkiler içerisinde olması, devlet içerisinde çeşitli görevler yapması ve görevden alındığında basın yayın yolu ile hükümete karşı sert muhalefet etmesi bulunmaktadır. İstanbul, Londra ve Paris’te uzun yıllar yaşayan Mirza Malkum Han, İran modernleşme ve meşrutiyet sürecinde yeni bir hükümet kurulması, anayasa hazırlanması, Latin harflerine geçilmesi, laik eğitim ve hukuk politikaları geliştirilmesini savunan önemli simaların başında gelmektedir. Mirza Malkum Han hakkında İranlı ünlü Tarihçi Feridun Ademiyet, Mirza Malkum Han’ın İran Devleti’nin ayakta durması için Avrupa medeniyetini her yönüyle kabul etmesine bağlı olduğu tezini dile getirirken, onun nasıl bir modernleşme yanlısı olduğunu da ortaya koyar.
Mirza Malkum Han’ın yaşadığı dönemde İran’da Kaçar Hanedanı (1795–1925) hüküm sürmekteydi. Kaçarlar döneminde İran, iki önemli meseleyle yüzleşmek zorunda kalmıştır. Bunlardan ilki 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren ülkenin İngiltere ve Rusya gibi büyük güçlerin emperyalist politikalarına açık hale gelmesidir. İkincisi ise bu olumsuz durumla eş zamanlı olarak İran’da modernleşme taleplerinin çoğalmasıdır. Bu çalışma söz konusu dönemde siyaset sahnesine çıkarak, İran’ın geleceğini batılılaşmada gören Mirza Malkum Han’ın siyasi, fikri faaliyetlerini ortaya koymak suretiyle O’nun üzerinden İran’ın meşrutiyet yönetimine giden süreçteki rolünün değerlendirilmesini amaçlamaktadır.
Kaçar Hanedanı döneminde sömürgeci güçler ve yenilik taraftarları arasında bocalayan İran siyasal yaşamında olduğu gibi Mirza Malkum Han’ın yaşamı da ikilemlerle doludur. Mirza Malkum Han, İran siyasi idaresinin emperyalist güçler tarafından yıpratılması sırasında şah ve devlet idarecilerini yanıltan bir yapıya sahip olmuştur. Şah ve çevresini büyük güçlere ekonomik imtiyazlar vermeye yönlendirmiş, ülkenin borçlanmasında etkili olmuş ve bu gibi girişimlere destek vererek İran’ın sömürüye açık hale gelmesinde önemli pay sahibi olmuştur. Esasında İran ve Mirza Malkum Han’ın içerisinde bulunduğu açmazlar, İran’ın çağdaşı olan Osmanlı Devleti’nde de görülmüş ve Osmanlı aydınları diyebileceğimiz bazı şahsiyetler aynı Mirza Malkum Han’ın İran’a dair reçetelerini Osmanlı için savunmuşlardır. Bu açıdan İran ve Osmanlı aydın zümresi olarak görünen şahısların benzer kaynaklardan beslendiği akla gelmektedir. Haliyle çalışma aynı dönemde modernleşme sürecine giren İran ve Osmanlı devletleri ve bu devletlerin fikir adamlarını karşılaştırmayı da hedeflemektedir.
Şüphesiz şu ana kadar Osmanlı ve İran modernleşme süreci üzerine bir takım bilimsel çalışmalar yapılmıştır. Bununla birlikte, bir dönem İstanbul’da kalan Mirza Malkum Han’ın yaşamı ve faaliyetleri hakkında ülkemizde az sayıda çalışma bulunmaktadır. Çalışma bu yönüyle araştırmacılara ve konuyla ilgili olanlara Mirza Malkum Han özelinde İran modernleşmesini tanıtacak olması ve Osmanlı modernleşmesiyle karşılaştırma imkânı sunması bakımından önemlidir.
İran’a 1871’de dönüp sadrazamlık makamına gelen Mirza Hüseyin Han, Mirza Malkum Han’ı İran’a davet etmiş ve onu kendisine müsteşar yapmıştır. Herat Kuşatması (1856) sonrasında İngiltere ile kesilen ilişkileri tekrar kurmak için İngiltere-İran arasında Paris’te düzenlenen Paris Konferansına katılan İran heyetinin tercümanlığını yapmıştır. İngiltere tarafından düzenlenen bu konferansta İran’ın Herat’tan uzak durmasını yol açması ve bölgeyi İngiltere’ye bırakan anlaşmada önemli rol bir oynamasıyla İngilizlerin dikkatini çekmiştir.
Nasreddin Şah, Avrupa seyahati için hazırlık yapılması için Mirza Malkum Han’ı 1873 yılında özel elçi olarak Londra’ya göndermiş ve buradaki özel elçilik görevi 1878 yılına kadar devam etmiştir. Ancak Mirza Malkum Han, İran delegesi olarak katıldığı Berlin Kongresinde göstermiş olduğu üstün başarılar neticesinde 1878 ‘de Londra Büyükelçiliği rütbesi verilmiştir. Mirza Malkum Han, Büyükelçilik görevi boyunca İngiltere’nin İran’da kazanmış olduğu kazançlı imtiyazlarda önemli roller üstlenmiştir. Bu olaylardan sonra Nasreddin Şah’ın saltanatı devam ettiği müddetçe İran’a gelmemiştir. Ancak 1898’de Nasreddin Şah’ın ölümü üzerine yerine geçen Muzafferüddin Şah’a kendisini affettirerek İran’a dönen Mirza Malkum Han, aynı yıl içerisinde Roma elçisi olarak İtalya’ya gönderilmiş ve bu görevi sırasında 1908’de İsviçre’de ölmüştür.
19. yüzyıldaki İran modernleşmesinin önemli şahsiyetlerden birisi olan Mirza Malkum Han’ın dikkat çekici yönleri arasında yabancı devletlerle iyi ilişkiler içerisinde olması, devlet içerisinde çeşitli görevler yapması ve görevden alındığında basın yayın yolu ile hükümete karşı sert muhalefet etmesi bulunmaktadır. İstanbul, Londra ve Paris’te uzun yıllar yaşayan Mirza Malkum Han, İran modernleşme ve meşrutiyet sürecinde yeni bir hükümet kurulması, anayasa hazırlanması, Latin harflerine geçilmesi, laik eğitim ve hukuk politikaları geliştirilmesini savunan önemli simaların başında gelmektedir. Mirza Malkum Han hakkında İranlı ünlü Tarihçi Feridun Ademiyet, Mirza Malkum Han’ın İran Devleti’nin ayakta durması için Avrupa medeniyetini her yönüyle kabul etmesine bağlı olduğu tezini dile getirirken, onun nasıl bir modernleşme yanlısı olduğunu da ortaya koyar.
Mirza Malkum Han’ın yaşadığı dönemde İran’da Kaçar Hanedanı (1795–1925) hüküm sürmekteydi. Kaçarlar döneminde İran, iki önemli meseleyle yüzleşmek zorunda kalmıştır. Bunlardan ilki 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren ülkenin İngiltere ve Rusya gibi büyük güçlerin emperyalist politikalarına açık hale gelmesidir. İkincisi ise bu olumsuz durumla eş zamanlı olarak İran’da modernleşme taleplerinin çoğalmasıdır. Bu çalışma söz konusu dönemde siyaset sahnesine çıkarak, İran’ın geleceğini batılılaşmada gören Mirza Malkum Han’ın siyasi, fikri faaliyetlerini ortaya koymak suretiyle O’nun üzerinden İran’ın meşrutiyet yönetimine giden süreçteki rolünün değerlendirilmesini amaçlamaktadır.
Kaçar Hanedanı döneminde sömürgeci güçler ve yenilik taraftarları arasında bocalayan İran siyasal yaşamında olduğu gibi Mirza Malkum Han’ın yaşamı da ikilemlerle doludur. Mirza Malkum Han, İran siyasi idaresinin emperyalist güçler tarafından yıpratılması sırasında şah ve devlet idarecilerini yanıltan bir yapıya sahip olmuştur. Şah ve çevresini büyük güçlere ekonomik imtiyazlar vermeye yönlendirmiş, ülkenin borçlanmasında etkili olmuş ve bu gibi girişimlere destek vererek İran’ın sömürüye açık hale gelmesinde önemli pay sahibi olmuştur. Esasında İran ve Mirza Malkum Han’ın içerisinde bulunduğu açmazlar, İran’ın çağdaşı olan Osmanlı Devleti’nde de görülmüş ve Osmanlı aydınları diyebileceğimiz bazı şahsiyetler aynı Mirza Malkum Han’ın İran’a dair reçetelerini Osmanlı için savunmuşlardır. Bu açıdan İran ve Osmanlı aydın zümresi olarak görünen şahısların benzer kaynaklardan beslendiği akla gelmektedir. Haliyle çalışma aynı dönemde modernleşme sürecine giren İran ve Osmanlı devletleri ve bu devletlerin fikir adamlarını karşılaştırmayı da hedeflemektedir.
Şüphesiz şu ana kadar Osmanlı ve İran modernleşme süreci üzerine bir takım bilimsel çalışmalar yapılmıştır. Bununla birlikte, bir dönem İstanbul’da kalan Mirza Malkum Han’ın yaşamı ve faaliyetleri hakkında ülkemizde az sayıda çalışma bulunmaktadır. Çalışma bu yönüyle araştırmacılara ve konuyla ilgili olanlara Mirza Malkum Han özelinde İran modernleşmesini tanıtacak olması ve Osmanlı modernleşmesiyle karşılaştırma imkânı sunması bakımından önemlidir.
Gaziosmanpaşa Üniversitesi
Yüksek Lisans Öğrencisi
YORUM EKLE